Кыргызстанда шайлоо тартиби жана депутаттык мандаттардын сатыла тургандыгы тууралуу маселелер ар дайым коомчулуктун көңүл борборунда. Кыргыздар жети чакырылыштагы шайлоолорду өткөрүп, сегизинчиси алдында турган учурда бул темада ар кандай пикирлер айтылып келет. Тарыхтан баштап бүгүнкү күнгө чейин шайлоо системасы жана парламенттик түзүлүш кандай өзгөрүүлөргө учураганы, шайлоо өнөктүгүндөгү коррупциялык көрүнүштөр жана жаңы мыйзамдардын артыкчылыктары тууралуу толук маалыматка токтололу.

Кыргыз Республикасынын Жогорку Кеңешинин чакырылыштары жана шайлоо системасынын эволюциясы

I чакырылыш (1995–2000):

1995-жылы февраль айында өткөн шайлоодо 70 депутаттан турган Жогорку Кеңештин курамы иштеп, спикерлик кызматтарды Алмамбет Матубраимов жана Абдыганы Эркебаев аркалашкан. Бул чакырылыш учурунда шайлоо системасы советтик моделдин изинен өтүп, партиянын тандаган талапкерине добуш берүү негизги принцип болгон.

II чакырылыш (2000–2005):

Бул чакырылышта эң чоң талкуу жараткан маселе — Үзөңгү-Куушту Кытайга берүү боюнча парламенттеги добуштар болду. Спикер Алтай Бөрүбаев шайлоонун жүрүшүнө жетекчилик кылган. Шайлоо сессиялык негизде өтүп, эл өкүлдөрүнүн саны 70 болгон.

III чакырылыш (2005–2007):

1998-жылдагы конституциялык реформалар шайлоо системасына өзгөртүү киргизип, мыйзам чыгаруу органы 60 депутатка чейин кыскарган. Айрым белгилүү саясатчылар, анын ичинде президент Садыр Жапаров, Сооронбай Жээнбеков жана Камчыбек Ташиев бул чакырылышта депутат болуп шайланышкан.

IV чакырылыш (2007–2010):

Бул чакырылышта 90 депутат партиялык тизмелер боюнча шайланып, үч саясий партия өкүлчүлүк кылган. 2010-жылдагы апрель окуяларынын натыйжасында парламент өз ишин токтоткон.

V чакырылыш (2010–2015):

120 мандат менен өткөн бул шайлоодо беш партия жеңишке жетишкен. Алардын катарында “Ата-Журт”, СДПК, “Ар-Намыс”, “Республика” жана “Ата Мекен” бар. Спикерлик кызматты Ахматбек Келдибеков жана Асылбек Жээнбеков аркалашкан.

VI чакырылыш (2015–2020):

Бул мезгилде алты саясий партия Жогорку Кеңеште өкүлчүлүк кылып, спикерликке Чыныбай Турсунбеков жана Дастанбек Жумабеков шайланган.

VII чакырылыш (2021– азыркы):

2021-жылы өткөн шайлоодо Талант Мамытов менен Нурлан Шакиев спикерлик кызматты аркалап, парламент жаңы чакырылышта иштеп жатат.

VIII чакырылыш жана жаңы шайлоо мыйзамдары: Өнүгүү жана өзгөрүүлөр

Президент Садыр Жапаровдун билдирүүсү боюнча, жаңы шайлоо мыйзамы боюнча депутаттык мандаттар акчага сатылбайт. Мандаттар талапкерлердин жеке күчү жана элдин ишеними менен гана алынат. Аймактар 30 округга бөлүнүп, ар бир округдан үч депутат шайланат, алардын ичинен гендердик теңчилик сакталат — үчүнчү орун аялдарга берилет.

Мыйзамдын эң чоң жаңылыгы — талапкерлер үчүн күрөө (кепилдик) суммасы 300 миң сомго көтөрүлүп, бул акча кайтарылбайт жана шайлоону уюштурууга жумшалат. Муну менен мурдагыдай миллион долларга чейин мандат сатуу көрүнүштөрүнө чекит коюлат деп күтүлүүдө.

Мугалимдер, врачтар жана шайлоо процессиндеги жаңы мүмкүнчүлүктөр

Көптөр 300 миң сомдук күрөө мугалимдер жана врачтар сыяктуу карапайым эл үчүн кымбат деп сын айтышат. Бирок президенттин айтымында, шайлоодо талапкер болом деген мугалим же врачтарга жаңы мүмкүнчүлүктөр ачылды. Эгер жергиликтүү коомчулукта кадыр-барктуу инсан болсо, анда анын жакындары жана коңшулары бул сумманы чогултуп бере алат.

Ошондой эле, шайлоо процессин санариптештирүү аркылуу шайлоочулар өз аймагы болбосо да, каалаган жерден добуш бере алат. Мисалы, базарлар, соода борборлорунда жана аэропорттордо атайын шайлоо участоктору ачылат, алардын бардыгы онлайн көзөмөл камералар менен жабдылган.

Шайлоодагы мыйзам бузууларга каршы чаралар жана жарандардын ролу

Шайлоо маалында мыйзам бузгандарды укук коргоо органдары жана мамлекеттик кызматкерлер көзөмөлдөйт. Бирок алардын саны жетишсиз болгондуктан, жарандарга да өздөрү видеокамералар аркылуу күбө болуп, добуш сатып алуу же сатуу көрүнүштөрүн жазып алуу сунушталат.

Президенттин кайрылуусунда ар бир добушту таза өткөрүү үчүн жарандык активдүүлүк маанилүү экени баса белгиленди.

Терс көрүнүштөрдөн арылуу жолдору жана коомдун үмүтү

Кыргызстанда туугандык, уруу-уруулаш сыяктуу социалдык көйгөйлөр депутаттык орундарды тандоодо терс көрүнүштөрдү жаратууда. Бирок көпчүлүк жарандар чыныгы, салмактуу, далилдүү саясатчыларды шайлоо менен бул терс көрүнүштөрдөн арыла алабыз деп үмүттөнөт.

Жыйынтык

Кыргызстан парламентинин шайлоо системасы тарыхы ичинде бир катар өзгөрүүлөргө учурады. Азыркы жаңы мыйзамдар мандаттарды акчага сатуу көрүнүшүн басаңдатып, шайлоону ачык-айкын жана санариптештирилген кылууга багытталган. Бирок шайлоонун таза өтүшү жана чыныгы эл өкүлдөрүнүн тандалышы үчүн коомчулуктун ар бир мүчөсүнүн активдүүлүгү жана жоопкерчилиги абдан маанилүү бойдон калууда.